هنر زیرزمینی

بازار به دنبال تو میاد , اما تو باید به زیرزمین برگردی!
فرانک زاپا

نوشته : کارن رشاد
زمستان ۱۳۸۵

فرهنگ زیرزمینی یا  زیرزمین  واژه ای ست برای توصیف خرده فرهنگ های پیشرو .کسانی که سلایق وعلایق   خود را به انواع دلایل به دور از فرهنگ  جامعه می یابند یا می دانند. این لغت در ریشه به جنبش های مقاومت  و رهایی  گفته شده است که معمولا مخفی و به اصطلاح زیر زمینی حرکت می کنند

زیرزمینی, به عنوان صفت , در واقع به چیزی اتلاق می شود که پایین تر از سطح زمین  یا  بیرون از فرهنگ حاکمه بر اجتماع حضور دارد .به عنوان اسم خاص , زیرزمین به یک خرده فرهنگ , مترو  یا برای مثال یک سالن کنسرت اتلاق می شود

جنبش های مقاومت اغلب از این واژه استفاده کرده اند .زیرزمین و فعالیت های زیرزمینی امروزه در جهان پدیده ای آشنا ست و یادآور جنبش مقاومت جنگ جهانی دوم است. این واژه به بسیاری از خرده فرهنگ هایی که در ادبیات , هنر و موسیقی دهه شصت به وجود آمده بود نیز اتلاق می شد.در همین زمینه “راه آهن زیرزمین ” در قرن نوزدهم نام جنبشی  ضد برده داری بود که هدف و تمرکز فعالیتش  کمک  به بردگان برای فرار از ایالات متحده  و رساندن آنها به کانادا بود

بیشتر جنبش های آندرگراند دهه شصت و هفتاد جنبش هایی خرده فرهنگی بودند .این جنبش ها به نوعی با جنبش “نسل بیت” شاعران , پاد فرهنگ ، هنر مندان    مقاومت و درنهایت اندیشه های  اروپاییِ ژان پل سارتر و آلبر کامو در سالهای اولیه بعد از جنگ جهانی دوم در ارتباط بودند.سارتر و کامو عضو کمبات(تاسیس 1942 توسط هنری فرنی) ,یکی از گروه های زیرزمینی در فرانسه , بودند. فرنی , سارتر و کامو هر سه متهم به فعالیت گسترده در انتشار  خبرنامه های زیرزمینی  سازمان مقاومت شدند.

درباره هنر  , واژه  زیرزمینی  به هنرمندانی گفته می شود که بدون حمایت دولت و رسانه‌های فرهنگیِ جامعه شان  فعالیت می‌کنند و اصولا  میلی به چنین حمایت هایی ندارند. گروه های هنری زیرزمینی به خصوص در زمینه شعر و ادبیات فارسی در کشور ما رواج بسیار داشته و دارد‌. اما در زمینه هنر‌های تجسمی و هنر‌های جدید علی رغم گسترش فراگیر آن در تمامی دنیا , برای هنرمندان داخلی هنوز چندان منسجم و مشخص نگشته است‌. در دوران کنونی به علت وجود اینترنت و امکان دسترسی به اطلاعات آرشیو شده  در تمامی نقاط جهان  , نشریات و گروه های هنری زیرزمینی با اهداف و انگیزه های گوناگون  گرد هم می ایند و فضای فرهنگی و ارتباطی خود را گسترش داده و تقویت می کنند . رسانه های هنر زیرزمینی معمولا مکانی برای بزرگداشت هنر نو و هنرمندان جوان ,جسور و تجربه گرا است . بدیهی است که ارا ئه چنین آثاری , در فضای عام جامعه و در میان رسانه های دولتی,مردمی یا کنترل شده, در هیچ کجای دنیا مورد حمایت قرار نگرفته و نمی گیرد  واین بیشتر به علت ضدیتی است که اهداف این خرده فرهنگ ها با اهداف رسانه های جمعی و فرهنگ عمومی جامعه دارد.
سارتر می گوید :
هر موضوع یک هستی و یک وجود دارد.
هستی -یعنی مجموع صفت ها.وجود -یعنی حضور در جهان
اگزیستانسیالیسم عقیده دارد که … درمورد انسان – وفقط در مورد انسان- وجود مقدم  است بر هستی . این موضوع بسیار ساده است و معنی آن چنین است :انسان در ابتدا وجود دارد و در مرحله دوم چنین و چنان “هست”.به عبارت دیگر:

انسان مجبور است هستی خود را خود بسازد.برای این کار او باید با جهان درگیر شود, رنج بکشد , پنجه نرم کند تا ذره ذره برای خود معنایی بیابد واین معنا برای او همواره باقی خواهد ماند. شما نمی توانید پیش از مرگ یک انسان بگویید که او کیست, همانطور که نمی توانید پیش از فنای انسان بگویید که انسانیت چیست

مشکل این جاست که آیا فرهنگی که خود را پیشرو می نامد به واقع پیشرو است؟ بسیاری از خرده فرهنگ هایی که خود را پیشرو می دانستند , نتایجی منفی را به ما نشان می دهند.می شود به هیپی ها نگاه کرد که با شعار های ضد مصرف گری  و ضدسرمایه داری , خود مصرف کنندگان درجه اول ماشین فولکس واگن  “تایپ 2″بودند , یا می توان به تعداد بی شمار گروه های موسیقی زیرزمینی نگاه کرد که  با لغزشی آنی ,به سرعت جذب بازی فدرت و پول می شوند و حاصل سالها انرژی خود و هواداران خود را , به امید پیشرفت , یک شبه به دست تهیه کننده گان سودجو می سپارند.

در زمان اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی , بر اساس قوانین رسمی ,  هنر مندانی را که خارج از سبک متداول رئالیسم اجتماعی  کار می کردند وادار می کرد که کار هایشان را  “در کارگاهشان نگه دارند”  این آثار معمولا به سبک اکسپرسیونیسم ,  فوتوریسم، هنر مفهومی و یا هنر های اجرایی بود. چنین آثاری اجازه نمایش عمومی نداشته و به آنها زیرزمینی گفته می شد. هنر مندان ناسازشکار روسی تاریخی خواندنی دارند.

از جمله هنر مندان غیر‌عرفی روسیه در ان زمان می توان به ایلیا کاباکوف , کومار و ملامید , لئونید سوکوف ,بوریس سوشنیکوف , ولادمیر یاکوفلف تیمور نوویکوف و سرجی بوگائف اشاره کرد.
موسیقی زیرزمینی
موسیقی زیر زمینی معمولا به موسیقی گفته می شود که بدون مجوز رسمی  و در استودیوی خانگی یا اختصاصی ضبط یا خلق می شود.این موسیقی به علت انگیزه های غیر تجاری  ,معمولا فضایی کاملا متفاوت از فضای موسیقی روز  جامعه  و حتی خرده فرهنگ های دیگر آن دارد.آنچه بیشتر در موسیقی زیرزمینی یا به قولی پیشرو مورد توجه قرار می گیرد , خلاقیت و تجربه   هنر مفهومی و زیبایی شناسانه  است .چنین موسیقی معمولا به راحتی به دست عامه مردم جامعه نمی رسد

نمایش های زیرزمینی
نمایش های زیرزمینی یکی از انواع خشن و به شدت معترض  هنر زیرزمینی در جوامع امروزی به شمار می رود . به علت قدرت عیر قابل انکار نمایش در ادراک انسان ,  تاتر و فعالیت های نمایشی زیرزمینی  با به کار گیری بسیاری از هنر های دیگر  , به عنوان یکی از پر خطرترین فعالیت های پیشرو , به خصوص در جوامع تحت کتنرل  مورد برخورد قرار می گیرد. نمایش زیرزمینی برای اجرا در جمعی محدود و” خودی ” آماده و اجرا می شود . و معمولا دکور و تمامی وسایل و تجهیزات صحنه تاتر زیرزمینی  بدون پرداحت پول  و بدون حرج سرمایه  جمع و جور می شوند

نمایش های زیرزمینی از جمله پیچیده ترین و هدفمند ترین فعالیت های زیرزمینی در جهان به شمار می رود , چرا که اجرا و تمرین آن در شرایط هنر زیرزمینی کاری است مستلزم هدفی منسجم و هماهنگی و همدلی انکار ناپذیر. بنا براین چنین فعالیت های به سرعت مورد دقت و توجه نیروهای دولتی واقع شده و مورد خمله قرار می گیرد

رسانه زیرزمینی
رسانه زیرزمینی رسانه ای است که  شکل یا اشکال ارتباطی خود و مخاطبین  خودرا با  اهداف و قوانینی توافقی و معین تعریف کرده  و به طور زمان مند و منظم مباحث و مطالبی که به نظر اعضای آن جذاب و قابل ارزش تلقی می شوندرا منتشر می کند .بدیهی است که هدف از چنین رسانه ای ارتباط و افزایش دایراه روابط میان هنرمندان  و ایجاد ارتباط و اتحاد با سایر همنوعان و همفکران  در دیگر نقاط جهان است  پویایی هر رسانه زیرزمینی در سایه فعالیت و همکاری  و بیان نظرات و چالش ها توسط  بینندگان وخوانندگان این رسانه ها  تامین می شود  و نه از طریق تبلیعات دولتی و کسب در آمد و شهرت.

هنر زیرزمینی  به حیث هراس‌انگیزی اش در دل دولت‌ها  و قدرت‌های مرکز گرا ، همیشه  در خطر مصادره به مطلوب شدگی و حذف  به دست رسانه ها و دلالان هنری بوده است.

[lwa]